सानिया मिर्झानं ३६ व्या वर्षी रिटायरमेंटचा निर्णय घेतला. तिच्या शहरात हैदराबादला ५ मार्चला ती प्रदर्शनीय सामन्यात खेळणार आहे, हा निरोपाचा सामना तिच्या चाहत्यांना पर्वणीच वाटेल. कारण त्यांना तिला खेळताना प्रत्यक्ष पाहण्याची ती शेवटची संधी असेल. ती सांघिक आणि मिश्र प्रकारातले एकूण दोन सामने खेळेल. दुहेरीतला तिचा जोडीदार रोहन बोपण्णा असेल.

सानियाच्या आधी टेनिसमधे भारतातल्या निरुपमा वसंत मांकड आणि निरुपमा संजीव या दोघीच ग्रँड स्लॅम मालिकेतल्या स्पर्धेत मुख्य फेरीत खेळल्या होत्या. पण निरुपमा मांकड पहिल्याच फेरीत पराभूत झाली होती. आणि १९९८ मधे ऑस्ट्रेलियन खुल्या स्पर्धेत दुसरी फेरी गाठणारी निरुपमा संजीव वैद्यनाथन ही पहिली भारतीय महिला खेळाडू होती. पण तिचं क्रमवारीत स्थान १४७ होतं.

हेही वाचा: फूटबॉलपटूच्या किकने बदलला मुस्लिमांकडे बघण्याचा दृष्टिकोन

आणि जगानं दखल घेतली

त्यावेळी अर्थातच महिला टेनिस हा प्रकार फारसा कुणी मनावर घेत नव्हतं आणि त्याची लोकप्रियताही फार नव्हती. सानियाने या दोघींच्या पुढचा मोठा टप्पा गाठला. सानियाने एकेरीच्या क्रमवारीत २७ वं स्थान मिळवलं होतं नंतर कुणाही भारतीय महिला खेळाडूला त्याच्या जवळपासही जाता आलेलं नाही. आणि दुहेरीत तर ती दीर्घकाळ पहिल्या क्रमांकावर होती.

दोन निरुपमांनंतर थोड्याच काळात हे चित्र पालटलं. एका १३ वर्षांच्या मुलीमुळे! आंतरराष्ट्रीय टेनिस फेडरेशनच्या आयटीएफच्या ज्युनियर मालिकेतल्या पाकिस्तान ज्युनियर स्पर्धेत सानियानं उपविजेतेपद मिळवलं. ही गोष्ट होती १९९९ची. त्यावेळी तिनं सगळ्यांचं लक्ष वेधून घेतलं होतं. याच मालिकेत पुढच्या वर्षी सप्टेंबरमधे मुंबईतल्या स्पर्धेत तिनं पहिलं विजेतेपद पटकावलं.

२००१ मधे तिनं चंडीगड इथं ‘आयटीएफ’च्या सीनियर गटात पदार्पण केलं. ‘विम्बल्डन ज्युनियर स्पर्धे’त तिला दुहेरीत पहिल्याच तर एकेरीत दुसऱ्या फेरीत पराभवाचा सामना करावा लागला. २००२ मधे ‘बुसान आशियाई क्रीडा स्पर्धे’त तिने लिअँडर पेसच्या भागीदारीत मिश्र स्पर्धेत ब्राँझ पदक मिळवलं. त्याच वर्षी आशियाई स्पर्धेत ज्युनियर एकेरीत ती विजेती बनली. आता तिची दखल घेतली जाऊ लागली होती.

सर्वोत्तम नवोदित खेळाडूचा मान

पुढच्याच वर्षी विम्बल्डन स्पर्धेत तिनं अलिसा क्लेबानोवाच्या साथीने दुहेरीत ज्युनियर अजिंक्यपद मिळवलं. ग्रँड स्लॅम मालिकेतल्या स्पर्धेतलं हे तिचं पहिलं विजेतेपद त्याच वर्षी ती व्यावसायिक खेळाडू बनली. तिने जागतिक टेनिस असोसिएशन ‘डब्ल्यूटीए’चं दुहेरीतलं विजेतेपद अमेरिकेच्या लिझेल ह्यूबरच्या साथीने मिळवले. असं यश मिळवणारी ती पहिलीच भारतीय खेळाडू.

विम्बल्डन खुल्या स्पर्धेत ती दुहेरीच्या पात्रता स्पर्धेतच गारद झाली. पुढच्या वर्षी ऑस्ट्रेलियन स्पर्धेत तिने मुख्य स्पर्धेत स्थान मिळवलं इतकंच नाही, तर पहिल्या दोन फेऱ्या जिंकल्या. तिसऱ्या फेरीत सेरेना विल्यम्सकडून ती हरली. नंतर अमेरिकन खुल्या स्पर्धेत ती चौथ्या फेरीत पोचली. तिला मारिया शारापोवाकडून पराभव पत्करावा लागला.

या कामगिरीमुळे तिने क्रमवारीत वर्षाअखेर ३१ वं स्थान मिळवलं. पहिल्या ५० मधे दाखल झालेली ती आजवरची एकमेव भारतीय महिला आहे. तिला त्यावर्षीची सर्वोत्तम नवोदित खेळाडू हा मान मिळाला.

१० लाख डॉलर्सची कमाई

दोहा इथल्या २००६च्या आशियाई क्रीडा स्पर्धेत तिनं लिअँडर पेसच्या साथीनं मिश्र स्पर्धेचं सुवर्णपदक मिळवलं आणि एकेरी तसंच सांघिक स्पर्धेत रौप्यपदक. पुढच्या वर्षाच्या सुरवातीलाच तिच्या गुडघ्यावर शस्त्रक्रिया करावी लागली. पण एकेरीत तिनं क्रमवारीत २७ वं स्थान मिळवलं. अमेरिकन खुल्या स्पर्धेत ती क्रमवारीतल्या २७ व्या क्रमांकाची खेळाडू म्हणून सामील झाली. पण दुसऱ्या फेरीतच तिचं आव्हान संपुष्टात आलं. त्यानंतर तिला उजव्या मनगटाला दुखापत झाली आणि नंतर पोटाच्या स्नायूंवरही ताण आला.

२००८ मधे महेश भूपतीच्या साथीनं तिनं ऑस्ट्रेलियन स्पर्धेत पहिल्यांदाच ग्रँड स्लॅम मालिकेची अंतिम फेरी गाठली पण नेनाद झिमयिक आणि टिआन टिआन सुन यांच्याकडून हरल्याने या जोडीला उपविजेतेपदावर समाधान मानावं लागलं. त्या वर्षी तिची एकूण बक्षिस रकमेची कमाई १० लाख डॉलर्स झाली. अर्थातच हा टप्पा गाठणारी ती पहिली भारतीय ठरली.

दुहेरीमधेही २०११ मधे फ्रेंच खुल्या स्पर्धेत तिनं एलेना वेसनीनाच्या जोडीनं अंतिम फेरी गाठली होती. पण तिथंही तिला उपविजेतेपदावरच समाधान मानावं लागलं. एकेरीमधे सानियाला मोठं यश मिळालं नाही, पण त्याची भरपाई तिनं दुहेरी आणि मिश्र स्पर्धेत ग्रँड स्लॅम मालिकेतल्या स्पर्धांमधे प्रत्येकी तीन विजेतेपदं मिळवून भरून काढली.

हेही वाचा: स्पर्श न करता खेळता येतं, म्हणून आपल्याकडे क्रिकेट वाढलं

एक स्वप्न साकार झालं

२०१२ नंतर तिने आपल्याला एकेरीत फारशी संधी नसल्याचे ओळखून दुहेरीवरच लक्ष केंद्रित केलं. तिचा हा निर्णय खूपच फायदेशीर ठरला. २०१५ मधे दुहेरीत तिनं सुरवातीला असलेल्या पाचव्या स्थानावरून पहिलं स्थान मिळवलं आणि ते ९१ आठवडे टिकवलं. कोणत्याही भारतीय खेळाडूपेक्षा हे यश मोठं होतं.

या काळात तिची प्रमुख साथीदार माजी जगज्जेती मार्टिना हिंगिस ही होती आणि या दोघींनी अनेक स्पर्धाचं जेतेपद मिळवलं. त्यातली १४ विजेतीपदं तर त्यांनी सलग मिळवली होती. क्रमवारीत पहिलं स्थान हे प्रत्येकाचंच लहान वयातलं स्वप्न असतं आणि ते मिळाल्यानं माझं स्वप्न साकार झालं, असं ती म्हणाली होती.

त्या वर्षी हिंगिसच्या साथीने तिनं विम्बल्डन आणि अमेरिकेच विजेतेपद मिळवलं आणि नंतर डब्ल्यूटीए फायनल्समधेही ही जोडी अजिंक्य ठरली. २०१६च्या ऑगस्टमधे मात्र बऱ्याच स्पर्धांत अपयश आल्यानंतर या दोघींनी सहमतीने वेगवेगळ्या जोडीदारांबरोबर खेळण्याचा निर्णय घेतला.

सुरवात तिथंच शेवटचा पराभव

नंतरच्या वर्षी तिची कामगिरी लक्षणीय नव्हती आणि २०१८च्या सुरवातीलाच जखमी झाल्यानं ती स्पर्धेत उतरली नाही आणि एप्रिलमधे तिनं आपण आता लवकरच आई बनणार असल्याचं जाहीर केलं. ऑक्टोबरमधे तिला मुलगा झाला.

२०२०मधे तिनं पुनरागमन केलं. ऑलिंपिकमधे दुहेरीत अंकिता रायनाबरोबर ती खेळली पण पहिल्याच फेरीत या भारतीय जोडीला युक्रेनच्या जोडीकडून पराभव पत्करावा लागला. यानंतरची एकमेव उल्लेखनीय गोष्ट म्हणजे तिने दुहेरीत पुन्हा पहिल्या २५ मधे स्थान मिळवलं.

यंदा तिनं ज्या मेलबोर्नमधे आपण व्यावसायिक खेळाडू म्हणून सुरवात केला तेथेच ऑस्ट्रेलियन खुल्या स्पर्धेनंतर रिटायर होणार असल्याचं जाहीर केलं होतं. बोपण्णाच्या साथीने तिनं अंतिम फेरीही गाठल्यानं कारकिर्दीची अखेर ती विजेतेपदानेच करणार अशी आशा निर्माण झाली होती. पण तसं व्हायचं नव्हतं. ही जोडी पराभूत झाली.

नंतर सानियाने दुबईतली स्पर्धा ही आपल्या कारकिर्दीतली शेवटची स्पर्धा असेल असं जाहीर केलं. आणि तिथं तर तिला पहिल्याच फेरीत पराभूत व्हावं लागलं. पण त्यामुळे तिची कारकीर्द झाकोळली जाणार नाही हे नक्की.

महिला खेळाडूंचं प्रेरणास्थान

भारतीय टेनिसमधे मुलींचा सहभाग मोठ्या प्रमाणात होत आहे, याचं श्रेय सानियालाच द्यावं लागेल. अजूनपर्यंत तरी तिच्या दर्जाची कामगिरी त्यापैकी कुणीही केलेली नाही. दुसरं असं की, त्यांचं सध्याचं वय विचारात घेतलं तर ही गोष्ट जवळपास अशक्यच वाटते.

इतर काही खेळातल्या अगदी कुस्तीगीर विनेश फोगटपासून स्मृती मांधानापर्यंतच्या अनेक अव्वल महिला खेळाडूंचं प्रेरणास्थानही सानियाच आहे. अनेक जाहिरातींमधे ती चमकली आहे आणि त्यात तिनं चांगली कमाईही केली आहे.

हेही वाचा: दंगल आणि लीगपेक्षा तर राणादादाने कुस्तीला ग्लॅमर दिलं

रुमानियाच्या खेळाडूशी तुलना

सानियाचा खेळ आक्रमक होता आणि ती बऱ्याचदा कोर्टच्या मागच्या सीमेजवळून बेसलाइनवरूनच खेळाचं नियंत्रण करायची. तिच्या फटक्यांचा वेग तिच्या आक्रमणाला धार आणायचा. तिची मोठी ताकद म्हणजे तिचा फोरहँड आणि त्याला दिलेली वाॅलीजमधल्या कौशल्याची जोड.

काहीजण तिच्या या खेळाची तुलना रुमानियाचा प्रख्यात खेळाडू इली नस्तासेशी करत. तिच्या खेळाची आणखी एक जमेची बाजू म्हणजे परतीच्या फटक्यांतलं तिचं कौशल्य आणि अचूकता. त्यामुळे ती प्रतिस्पर्ध्यांना निरुत्तर करत असायची. अर्थातच तिला आणि तिच्या जोडीदाराला यामुळे खूप फायदा व्हायचा.

तिच्या या परतीच्या प्रभावी फटक्यांमुळे मिश्र सामन्यातही ती पुरुष खेळाडूंची सर्विस प्रभावहीन करत असे. ही कुवत असलेल्या महिला खेळाडू फारशा नाहीत. आपल्या खेळाबाबत बोलताना तिनं सांगितले होतं की, माझा फोरहँड आणि बॅकहँड कोणत्याही अव्वल खेळाडूची बरोबरी करू शकेल असा आहे. मी त्या फटक्यांची पेरणी ज्या प्रकारे करते तेही तितकंच महत्त्वाचं आहे.

चिकाटीनं यश मिळवून दिलं

दर वेळी ती आपला फटका गुण मिळवून देणाराच असावा यासाठी प्रयत्न करायची आणि त्यासाठी प्रतिस्पर्ध्यांना अवघड होईल अशा जागी फटके पेरायची. जास्तीत जास्त ताकद लावून ती फटके मारायची. याचं कारण सांगताना ती म्हणाली होती की, मी काही खूप चपळ नाही तो माझा एक दोषच आहे. त्यामुळे मी कोर्टवर सहजपणे फिरू करू शकत नाही. नेटजवळ आणि तिथून पुन्हा मागे येताना मला खूप अवघडल्यासारखे वाटतं.

या दोषाप्रमाणे तिची दुसरी सर्विस हाही एक कच्चा दुवा होता. ती फारशी प्रभावी नसल्यानं सहज परतवली जायची. याबरोबरच २०१२ नंतर तिला अनेकदा दुखापतींचा सामनाही करावा लागत होता. त्यामुळे तिला एकेरीवर लक्ष केंद्रित करणं शक्य झालं नाही. तरीही तिनं दुहेरीत जो पराक्रम केला त्याचे कौतुकच करायला हवं. तिनं सहजी हार कधीच मानली नाही.

दुखापतींपुढे मात्र तिला शरणागती पत्करावी लागली होती आणि एकेरीचा ध्यास सोडून द्यावा लागला होता. एखादा गेम किंवा सेट गमावला तरीही हार न मानता, चिकाटीने प्रयत्न करत राहणं ही तिची वृत्ती अनेकदा तिला उपयोगी पडली होती.

अनेक सन्मान मिळाले

सानियाला अनेक सन्मान मिळालेत. २००४ मधे अर्जुन पारितोषक, २००५ मधे सर्वोत्तम नवोदित खेळाडू म्हणून डब्ल्यूटीएचं बक्षिस, २००६ मधे पद्मश्री किताब, २०१५ मधे मेजर ध्यानचंद खेल रत्न पारितोषक, २०१५ मधेच बीबीसीच्या स्फूर्ती देणाऱ्या १०० महिलांच्या यादीत समावेश होता. २०१६मधे पद्मभूषण किताब तसंच वर्षातला सर्वोत्तम अनिवासी भारतीय हा पुरस्कार २०१४ मधे तेलंगणा सरकारने तिला नव्यानेच निर्माण करण्यात आलेल्या या राज्याची ब्रँड अ‍ॅम्बेसेडर म्हणून नियुक्त केलं.

टाइम मॅगझीनच्या जगातल्या १०० प्रभावशाली महिलांच्या यादीत तिला स्थान मिळालं होतं. २०१४ला सानियाने हैदराबाद इथं टेनिस अ‍ॅकॅडमीची स्थापना केली. ग्रँड स्लॅम मलिकेतल्या स्पर्धात अनेक विजेतीपदं मिळवणाऱ्या मार्टिना नवरातिलोवा आणि कारा ब्लॅक यांनी या अ‍ॅकॅडमीला वेगवेगळया प्रसंगी भेट दिली आहे. संयुक्त राष्ट्रांनी तिला दक्षिण आशियासाठी गुडविल अ‍ॅम्बेसेडर म्हणून नियुक्त केलं. अशा प्रकारे नियुक्ती होणारी ती पहिलीच दक्षिण आशियाई महिला आहे.

दोन दशकांहून जास्त वर्षांच्या दीर्घ कारकिर्दीनंतर, रिटायर झाल्यावर मुंबईमधे तिला ‘स्पोर्टसस्टार एसेस इन्पिरेशनल अ‍ॅवॉर्ड’ देऊन गौरवण्यात आलं त्यावेळी ती म्हणाली की, रिटायरमेंटनंतरच्या जीवनाच्या या टप्प्याची सुरवात यापेक्षा काय चांगली असणार! अनेक परदेशी खेळाडू रिटायर झाल्यावर त्यांच्याबद्दल बरंच काही लिहिलं जातं. पण काही इंग्रजी पेपर्सचा अपवाद वगळता भाषिक पेपरनी सानियाच्या रिटारमेंटची फारशी दखल घेतलेली दिसत नाही.

हेही वाचा: 

टू डेज वन नाईट: बेरोजगार कुटुंबाची जागतिक गोष्ट

पुरुषांनी रडायला हवं असं सचिन तेंडूलकर का म्हणाला?

शिवाजी पार्कचा श्रेयस अय्यर तर विराटच्या ‘नक्शे कदम पर’ चाललाय!

लेडी सेहवाग शफालीचा सिक्सर पुरुषांनाही तोंडात बोट घालायला लावतो!

मॅकडोनल्ड खाऊच्या ठेल्यापासून फास्टफूड इंडस्ट्रीचा बादशाह कसा बनला?