मार्च २०२० पासून कोरोना वायरसच्या भीतीच्या सावटाखाली असणारं जग २०२२च्या पूर्वार्धात सुरळीतपणे पुन्हा सुरू झालेलं असताना, जानेवारीत ओमायक्रॉनच्या फैलावामुळे पुन्हा काही काळ चिंतेत होतं. भारतात इतर देशांच्या तुलनेने ओमायक्रॉनची लाट खूपच सौम्य आली आणि त्यामुळे लाखो लोकांचा जीव तर वाचलाच; पण कोट्यवधी लोकांना लॉकडाऊनपासून मुक्ती मिळाली.

कोरोनाचा २०२० पासून चालू असलेला ऊन-सावलीचा खेळ आता जवळपास संपत आला आहे आणि जग पुन्हा नवीन आशेनं सुरवात करतंय. हे सर्व काही सुरळीत होत असताना भविष्यात पुन्हा कोणताही वायरस किंवा बॅक्टेरिया नवीन संकट उभं करणार नाही, या भोळ्या आशेत राहणं परवडणार नाही.

कोरोनानंतरच्या जगात जे काही नवीन संकट उभं राहील ते कदाचित यापूर्वीही येऊनच गेलेलं असेल किंवा त्याची छोटीशी झलक आपल्याला पूर्वी दिसलेली असेल. जसं, कोरोना हा २०२२ला चीनमधे काही ठिकाणी आपली ओळख ठेवून गेला होता आणि पुन्हा २० वर्षांनंतर अतिशय ताकदवान होऊन आला. त्याचप्रकारे भूतकाळातले अनेक वायरस आणि बॅक्टेरियाही भविष्यात उद्रेक करतील.

मंकीपॉक्सचा शिरकाव

सध्या जगातल्या काही देशांत ‘मंकीपॉक्स’ या वायरसचा संसर्ग झालेले पेशंट आढळतायत. हा वायरस प्रामुख्याने मध्य आफ्रिका आणि पश्चिम आफ्रिकेच्या उष्णकटिबंधीय जंगलांमधे आढळतो. १९५८मधे माकडांमधे आणि १९७०मधे मानवांमधे पहिल्यांदा हा वायरस सापडला. १९७० ते १९८६ च्या दरम्यान मानवांमधे या वायरसचा संसर्ग झालेली ४०० हून अधिक प्रकरणं नोंदवली गेली.

विषुववृत्तीय मध्य आणि पश्चिम आफ्रिकेत १० टक्क्यांच्या मर्यादेत मृत्यूदर आणि दुय्यम मानव-ते-मानवी संसर्गदर सुमारे समान प्रमाणात असलेले लहान वायरसचे उद्रेक नियमितपणे घडतात. संसर्गाचा प्राथमिक मार्ग संक्रमित प्राणी किंवा त्यांच्या शरीरातल्या द्रव्यांशी संपर्क असल्याचं मानलं जातं. आफ्रिकेबाहेर पहिला प्रादुर्भाव २००३ला मिडवेस्टर्न युनायटेड स्टेटमधे इलिनॉय, इंडियाना आणि विस्कॉन्सिन इथं झाला होता. एक घटना न्यू जर्सीत होती. पण यात कोणाचाही मृत्यू झाला नाही.

हेही वाचाः कोरोना कुटुंबातलं सातवं पोरच इतकं वात्रट कसं निघालं?

वायरस असा पसरतो

हा वायरस प्राण्यांपासून माणसात आणि माणसाकडून पुन्हा इतर माणसात पसरू शकतो. प्राण्याच्या चाव्याद्वारे किंवा संक्रमित प्राण्याच्या शरीरातल्या द्रव्यांशी थेट संपर्क साधून प्राण्यापासून माणसाला संसर्ग होऊ शकतो. हा वायरस एखाद्या संक्रमित व्यक्तीच्या शरीरातल्या द्रवपदार्थातून थेंबाच्या श्वासोच्छ्वासाद्वारे आणि फोमाइट्स यांच्या संपर्काद्वारे माणसापासून माणसात पसरू शकतो.

मानवी मंकीपॉक्स हा मंकीपॉक्स वायरस, ऑर्थोपॉक्स वायरस आणि वेरिवोला वायरस यांचा जवळचा नातेवाईक किंवा त्यांच्याशी साधर्म्य असलेला वायरस आहे. याचा इन्क्युबेशन म्हणजे सहउष्मायन कालावधी १० ते १४ दिवसांच्या दरम्यान असतो. या वायरसचा संसर्ग झाल्यानंतर लक्षणांमधे लिम्फ नोड्सची सूज म्हणजेच टॉन्सिल किंवा जिथं आपल्या प्रतिकारशक्तीच्या पेशी असतात अशा जागेची सूज, स्नायू दुखणं, डोकेदुखी, ताप, पुरळ उठणं यांचा समावेश होतो.

मंकीपॉक्सची लक्षणं आणि संसर्ग

मंकीपॉक्सचं मानव-ते-मानव संक्रमण चांगल्या प्रकारे अभ्यासलं गेलंय. या अभ्यासातून असं दिसून आलं आहे की, या वायरसचा संसर्ग मुखत्वेकरून मोठ्या प्रमाणावर वायरसच्या परिणामी जखम झालेल्या लोकांच्या त्वचेद्वारे इतर व्यक्तींमधे पसरतो. जर एखाद्या संक्रमित व्यक्तीच्या तोंडात दीर्घकाळापर्यंत जखमा झालेल्या असतील आणि अशा व्यक्तीच्या श्वसनाच्या थेंबामुळे वायरस इतर व्यक्तींच्या शरीरात प्रवेश करू शकतो.

तुटलेली त्वचा, डोळे, नाक किंवा तोंडद्वारे हा वायरस शरीरात प्रवेश करतो. व्यक्ती-ते-व्यक्ती या वायरसचा संसर्ग होणं असामान्य आहे; पण खालील घटकांद्वारे याचा संसर्ग होऊ शकतो. संक्रमित व्यक्तीने वापरलेले कपडे किंवा तागाचे संपर्क, मंकीपॉक्स संसर्गित व्यक्तीच्या त्वचेच्या जखमा किंवा स्कॅब्सचा थेट संपर्क, मंकीपॉक्स संसर्गित पेशंटच्या शरीरावर पुरळ असलेल्या व्यक्तीला खोकला किंवा शिंकणं.

या वायरसचा संसर्ग झाल्यानंतर काही दिवसात पेशंटला ताप येतो. ताप दिसू लागल्यानंतर १ ते ५ दिवसांच्या आत पुरळ उठतात. बहुतेकदा याची सुरवात चेहर्‍यापासून होते आणि नंतर शरीराच्या इतर भागात पसरते. पुरळ बदलतात आणि शेवटी स्कॅब तयार होण्याआधी वेगवेगळ्या टप्प्यांतून जातं, जे नंतर पडतं. मंकीपॉक्सचं निदान कठीण असू शकतं आणि ते सहसा चिकनपॉक्स अर्थात कांजिण्या सारखं भासतं. मंकीपॉक्सचं निश्चित निदान करण्यासाठी आरोग्य व्यावसायिकांकडून मूल्यांकन आणि तज्ज्ञ प्रयोगशाळेत विशिष्ट चाचणी आवश्यक असते.

हेही वाचाः भारताची इटली बनणाऱ्या राजस्थाननं तर कोरोनाविरुद्ध भिलवाडा मॉडेल बनवलं

उपचार आणि लसी

मंकीपॉक्सचा उपचार प्रामुख्याने आश्वासक असतो. हा आजार सामान्यतः सौम्य असतो आणि संसर्ग झालेल्यांपैकी बहुतेक पेशंट उपचाराशिवाय काही आठवड्यांत बरे होतात. मंकीपॉक्सच्या प्रादुर्भावावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी स्मॉलपॉक्स लस, सिडोफोवर आणि टेकोविरीमेटचा वापर केला जाऊ शकतो. स्मॉलपॉक्सविरुद्ध लसीकरणाचा उपयोग हा संसर्ग होण्यापूर्वी किंवा संसर्ग झाल्यानंतर, पण दोन्हींसाठी केला जाऊ शकतो आणि ही लस मंकीपॉक्स रोखण्यासाठी ८५ टक्क्यांपर्यंत प्रभावी आहे.

लहानपणी स्मॉलपॉक्स विरुद्ध लसीकरण केलेल्या लोकांना सौम्य रोगाचा अनुभव येऊ शकतो. ब्रिन्सीडोफोवर आणि टेकोविरीमॅट या दोन तोंडी औषधांना स्मॉलपॉक्सच्या उपचारासाठी मान्यता देण्यात आली आहे आणि याच औषधांनी प्राण्यांमधे मंकीपॉक्सच्याविरुद्ध परिणामकारकता दर्शवली आहे. 

शास्त्रज्ञांना मंकीपॉक्ससाठी संभाव्य अँटिवायरल उपचार सापडले आहेत. इंग्लंडमधल्या शास्त्रज्ञांच्या एका समूहाने नुकत्याच केलेल्या संशोधनानुसार, ज्या पेशंटवर स्मॉलपॉक्ससाठी डिझाईन केलेल्या दोन अँटिवायरलपैकी एकाने उपचार केल्यावर लक्षणं कमी झाली होती. या शास्त्रज्ञांच्या मते, हा रोग कोरोनापेक्षा खूपच कमी धोकादायक आहे.

मंकीपॉक्स आणि स्मालपॉक्स टाळण्यासाठी अमेरिकेत परवानगी देण्यात आली आहे. मंकीपॉक्सचा वायरस स्मॉलपॉक्सला कारणीभूत असलेल्या वायरसशी जवळचा संबंध असल्यामुळे स्मॉलपॉक्स लसही लोकांना मंकीपॉक्स होण्यापासून वाचवू शकते.

जागतिक परिस्थिती काय आहे?

आतापर्यंत २० देशांमधे मंकीपॉक्सची प्रकरणं नोंदवली गेली आहेत. यात अमेरिका, इंग्लंड, ऑस्ट्रेलिया, ऑस्ट्रिया, बेल्जियम, डेन्मार्क, फिनलंड, फ्रान्स आणि इटलीमधे संक्रमणाची पुष्टी झाली आहे. सध्या या वायरसमुळे संसर्गित झालेल्या लोकांची संख्या वाढत असून; मुखत्वेकरून युरोपियन देश, अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया आणि काही अरेबियन देशांमधे याचा संसर्ग दिसून आला आहे.

आफ्रिकेबाहेर आता या मंकीपॉक्स पेशंटची २३७ संशयित प्रकरणं समोर आली आहेत आणि जगभरातल्या आरोग्य अधिकार्‍यांनी वायरसवर नियंत्रण ठेवण्याची योजना जाहीर केली आहे. जर्मन देशातल्या आरोग्य अधिकार्‍याचं म्हणणं आहे की, त्यांनी इम्वनेक्स लसीच्या ४० हजार डोसची ऑर्डर दिली आहे - जी याआधी स्मॉलपॉक्सवरती उपचार करण्यासाठी वापरली जाते. पण हीच लस मंकीपॉक्सवरही प्रभावी आहे.

फ्रान्समधे या संसर्गाची तीन प्रकरणं आढळली आहेत. फ्रान्स सरकारच्या आरोग्य मंत्रालयाने अलीकडेच वृद्ध आणि प्रौढांसाठी लक्षित लसीकरण मोहीम जाहीर केली आहे. तिथले अधिकारी अशी शिफारस करतात की, लस संसर्गाच्या चार दिवसांच्या आत द्यावी. पण आवश्यक असल्यास १४ दिवसांपर्यंत दिली तरी चालते. इंग्लंडमधे अधिकार्‍यांनी नुकतंच जाहीर केलं की, वायरसची आणखी १४ प्रकरणं आढळून आली आहेत. यामुळे यूकेत एकूण प्रकरणांची संख्या ७१ वर पोचली आहे.

मंकीपॉक्स सहसा मध्य किंवा पश्चिम आफ्रिकेच्या प्रवासाशी संबंधित आहे. पण या काही देशांमधे सापडलेल्या पेशंटनी कोणत्याही कारणाने आफ्रिकन देशांमधे प्रवास केला नव्हता. याचाच अर्थ, काही ठिकाणी याचा सामूहिक संसर्ग झालेला असण्याची शक्यता दिसून येत आहे. भारतात सध्या या वायरसमुळे संसर्ग झालेला एकही पेशंट नसून, आपण घाबरून जाण्याची गरज नाही. मात्र सरकारी आरोग्य यंत्रणेने इतर देशांमधल्या वाढत्या पेशंटच्या संख्येचा विचार करून निर्णय घेण्याची गरज आहे.

हेही वाचाः 

कोरोनाचा प्रादुर्भाव ही माणसाचीच चूक आहे!

एकदा बरं झाल्यानंतर पुन्हा कोरोनाचा संसर्ग होतो का?

कोविड-१९ आजारावर औषध नसताना पेशन्ट बरं कसं होतात?

कोरोनाला रोखण्यासाठी तैवानकडून आपण काय शिकलं पाहिजे?