आपल्या दर्जेदार ऍनिमेशनपटांच्या जोरावर वॉर्नर ब्रदर्स, मेट्रो-गोल्डविन-मेयर्स, ड्रीमवर्क्स, पिक्सार आणि डिज्नी अशा काही आघाडीच्या ऍनिमेशन स्टुडियोंनी या ऍनिमेशनच्या दुनियेत आपलं स्वतंत्र वर्चस्व प्रस्थापित केलंय. ऍनिमेशनपट म्हणलं की आपल्यासमोर साधारणपणे पोरसवदा प्रेक्षकवर्गाचं एक चित्र डोळ्यासमोर उभं राहतं. त्यामुळे साधारणतः या ऍनिमेशनपटांचा आशय हा बच्चेकंपनीचं मनोरंजन करण्यासाठीच बनवला जातो.

पण आता बदलत्या जगासोबत मानवी भावभावनांमधेही झपाट्याने बदल होताना दिसतायत. त्यात समाजमान्य चौकटींच्या पलीकडे जाऊन एखाद्याला त्याच्या गुणदोषांसकट स्वीकारणं हेही आलंच. त्यामुळे अनेक माध्यमांनी आपली भूमिका कशी सर्वसमावेशक असेल यावर लक्ष केंद्रित करायचं ठरवलंय. त्याला लोकप्रिय ऍनिमेशन स्टुडियो डिज्नीही अपवाद नाही.

‘पिक्सार’ने रचिला पाया

जानेवारी २००६मधे ‘पिक्सार’ हा ‘टॉय स्टोरी’, ‘फाईंडींग निमो’, ‘इन्क्रेडीबल्स’सारखे गाजलेले ऍनिमेशनपट बनवणारा स्टुडियो डिज्नीने आपल्या पंखाखाली घेतला. २००८ चा ‘वॉल-ई’ येईपर्यंत पिक्सारच्या सिनेमांचा आणि शॉर्टफिल्मचा आशय निव्वळ मनोरंजनाच्या चौकटीतच अडकला होता आणि प्रेक्षकांनाही ते आवडत होतं. पण ‘वॉल-ई’ने हे चित्र बदलत मनोरंजनासोबतच समाजभान जपायचा प्रयत्न केला.

‘वॉल-ई’ची कथा २२व्या शतकातली. पूर्णतः निर्मनुष्य झालेल्या आणि कचऱ्याने भरलेल्या पृथ्वीवर वॉल-ई नावाचे रोबोट साफसफाई करत असतात. माणसांनी तोवर तात्पुरता अवकाशात आसरा घेतलेला असतो. पुढच्या सात शतकांत एकच वॉल-ई रोबोट उतरतो. तो ‘इव’ या रोबोटशी मैत्री करतो, जीला कचऱ्याने भरलेल्या पृथ्वीवर जीवनसृष्टी पुन्हा वसवता येईल की नाही, याचं उत्तर शोधायला माणसाने पाठवलेलं असतं.

‘वॉल-ई’ त्याला सापडलेलं एक रोपटं ‘इव’ला दाखवतो. पृथ्वीवर माणूस पुन्हा एकदा वास्तव करू शकतो याचाच तो संदेश होता. मग ‘वॉल-ई’च्या मदतीने ‘इव’ हा संदेश अवकाशात आसरा घेतलेल्या माणसांपर्यंत कशी पोचवते, हा थरार आपल्याला पुढे पाहायला मिळतो. या ऍनिमेशनपटात मनोरंजन पुरेपूर होतं, पण त्याचसोबत यांत्रिकीकरणातून उद्भवणाऱ्या समस्यांवरही भाष्य केलं होतं. मनोरंजनासोबतच प्रबोधन करत पिक्सारने वेगळीच उंची गाठली.

सांस्कृतिक समावेशकतेकडे पाऊल

पुढे २०१७ला आलेला मेक्सिकन लोकसंस्कृतीची झलक दाखवणारा ‘कोको’ हा पिक्सारचा असाच एक महत्वाचा ऍनिमेशनपट. डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या द्वेषपूर्ण अपप्रचाराने दुखावलेल्या मेक्सिकन नागरिकांवर या ऍनिमेशनपटाने मलमपट्टीचं काम केलं. २०१५च्या ‘संजय’ज सुपर टीम’ या ऍनिमेशन शॉर्टफिल्ममधे तर हिंदू पुराणातल्या देवतांना सुपरहिरो म्हणून दाखवलं गेलं होतं.

श्वेतवर्णीयांची मक्तेदारी असलेल्या या क्षेत्रात एखादं प्रमुख पात्र कृष्णवर्णीय असावं, त्यांनाही योग्य प्रतिनिधित्व मिळावं ही जाणीव पिक्सारला तब्बल २२ ऍनिमेशनपटांनंतर झाली. २०२०च्या ख्रिसमसला जो गार्डनर या कृष्णवर्णीय संगीत शिक्षकाभोवती गुंफलेला ‘सोल’ रिलीज करत पिक्सारने आपल्या कृष्णवर्णीय प्रेक्षकांना अनोखी भेट दिली.

२०१८ची ‘बाओ’ ही ऑस्करविजेती शॉर्टफिल्म पिक्सारच्या उत्तरोत्तर प्रगल्भ होत गेलेल्या आशयाचं उत्तम उदाहरण आहे. उच्चशिक्षण, नोकरीच्या कारणांनी पोरं घर सोडून गेल्यावर काही पालकांना ‘एम्टी नेस्ट सिंड्रोम’सारख्या एकलकोंड्या, उदास मनोवस्थेला सामोरं जावं लागतं. ‘बाओ’मधे ‘एम्टी नेस्ट सिंड्रोम’शी झगडणाऱ्या चीनी-कॅनेडीयन आईचं आणि तिने जन्माला घातलेल्या ‘बाओ’ या पावाचं नातं आपल्यासमोर उलगडत जातं.

पुढे पिक्सारने ‘स्पार्कशॉर्ट्स’ या प्रायोगिक कार्यक्रमाचा भाग म्हणून काही कर्मचाऱ्यांना सहा महिन्यांच्या कालावधीत आणि मर्यादित बजेटमधे ऍनिमेशन शॉर्टफिल्म बनवायला सांगितली. त्यातलीच एक २०२०ला आलेली ‘आऊट’ ही ऍनिमेशन शॉर्टफिल्म. या शॉर्टफिल्मच्या निमित्ताने, डिज्नी आणि पिक्सारच्या इतिहासात पहिल्यांदाच प्रमुख पात्र म्हणून एक समलिंगी नायक दाखवला होता.

हेही वाचा: ओटीटी प्लॅटफॉर्म थेटरचे बाप बनणार का?

डिज्नी चौकट मोडतंय

पिक्सारच्या या प्रयोगांना मिळालेलं यश बघून डिज्नीही आता पिक्सारच्या पावलावर पाऊल ठेवत आपल्या आशयाची ठराविक चौकट मोडू पाहतंय. पिक्सारच्याच ‘स्पार्कशॉर्ट्स’च्या धर्तीवर डिज्नीने आता ‘शॉर्ट सर्किट’ हा प्रायोगिक कार्यक्रम सुरु केलाय. आत्तापर्यंत या कार्यक्रमाचे दोन सीझन आणि वीस शॉर्टफिल्म रिलीज झाल्यात. यातली शेवटची शॉर्टफिल्म ‘रिफ्लेक्ट’ ही यावर्षी १४ सप्टेंबरला रिलीज झालीय.

‘रिफ्लेक्ट’आणि त्यातली नायिका हा चर्चेचा विषय ठरण्याचं कारण म्हणजे बारीक कंबरेच्या, लांब-दाट केसांच्या, मोठ्ठाल्या बदामी डोळ्यांच्या, शेलाट्या अंगकाठीच्या नायिकांचा भलामोठा राजवाडा म्हणजेच डिज्नीचा ऍनिमेशन स्टुडियो. अगदी अलीकडच्या काळातल्या मोआना, रपंझल, राया असतील किंवा सुरवातीच्या काळातल्या स्नो व्हाईट, सिंड्रेला, ऍलिस असतील, डिज्नीच्या नायिकांचं सौंदर्य आणि शारिरीक ठेवणीचं एक ठराविक प्रमाण ठरलेलंच होतं.

हे सगळं प्रमाणबद्ध देखणेपण नाकारत ‘रिफ्लेक्ट’ची नायिका बियांका स्क्रीनवर अवतरते. भारदस्त वजनाची, केसांचा बन केलेली बियांका एक बॅले डान्सर आहे. आपण इतरांपेक्षा जास्त जाड आहोत, या जाणिवेने त्रासलेली बियांका ‘बॉडी डिस्मॉर्फिया’ या मानसिक आजाराची शिकार ठरलीय. या आजारात एखादी व्यक्ती शरीराच्या फक्त त्या भागाचा किंवा दोषाचा विचार करते जो तिच्या मनाप्रमाणे नसतो.

स्वतःला सतत आरशात बघून, स्वतःच्या शरीराबद्दल न्यूनगंड निर्माण झालेली बियांका तिच्या या आजारावर कशी मात करते, ते या एपिसोडमधे बघायला मिळतं. बियांकाच्या निमित्ताने, पहिल्यांदाच डिज्नीने एका प्लस-साईज व्यक्तीला खलनायकी भूमिकेऐवजी नायिका म्हणून रुपेरी पडद्यावर आणलंय. या शॉर्टफिल्मच्या लेखिका-दिग्दर्शिका हिलरी ब्रॅडफिल्ड यांच्या मते शारीरिक सकारात्मकता वाढवण्याच्या उद्देशातून ‘रिफ्लेक्ट’ची निर्मिती केली गेलीय.

कौतुकही आणि टीकाही

आपल्या जुन्या नायिकांच्या जोरावर सौंदर्याची ठराविक परिमाणे देणाऱ्या डिज्नीच्या या चाकोरीबाह्य ठरलेल्या प्लस-साईज नायिकेचं प्रेक्षक कौतुक करतायत. वर्गात इतरांपेक्षा जाड असल्याच्या न्यूनगंडातून बॅले क्लास सोडणाऱ्या एका मुलीने ट्विटरवर ‘रिफ्लेक्ट’चं कौतुक केलंय. तिच्या मते, बियांकाचं पात्र तिच्यासारख्या अनेक लहान मुलांना आत्मविश्वास देणारं आहे.

काहींनी ‘रिफ्लेक्ट’ ही फक्त एक प्रायोगिक ऍनिमेशन शॉर्टफिल्म असल्याबद्दल हळहळ व्यक्त केलीय. त्यांच्या मते, बियांका हे पात्र एका मोठ्या ऍनिमेशनपटाचं मुख्य पात्र झालं, तर शारीरिक सकारात्मकतेला आणखी बढावा मिळू शकतो. दुसरीकडे, ‘रिफ्लेक्ट’च्या निमित्ताने डिज्नी लठ्ठपणा आणि आरोग्याला धोकादायक अशा सवयींना समर्थन देतेय, असाही आरोप बऱ्याच जणांकडून केला जातोय.

मुळात, बियांका करत असलेला बॅले हा लठ्ठ व्यक्तींसाठी थोडा अवघड नृत्यप्रकार मानला जातो. पण बियांका जिद्दीने बॅले करत ‘बॉडी डिस्मॉर्फिया’ची शिकार ठरणाऱ्यांसमोर एक प्रेरणादायी उदाहरण मांडू पाहतेय. त्यामुळे बियांका प्रेक्षकांच्या पसंतीस उतरू लागलीय. उशिराने का होईना, पण डिज्नीने मांडलेल्या सौंदर्यशास्त्राच्या आखीवरेखीव व्याख्या आता बियांकाचं बोट धरून बदलाच्या दिशेने पाऊल टाकू लागल्या आहेत.

हेही वाचा: 

सिनेमांची संख्या कमी होतेय, हे चांगलं की वाईट?

आर्टिकल १५ः डायरेक्टरचा प्रभाव असलेला सिनेमा

हिंदी सिनेमांच्या नव्या हिंदुस्तानला फेक राष्ट्रवादाचा तडका

जलिकट्टू : माणसाच्या अंतरंगात लपलेल्या हिंस्र जनावराचं दर्शन देणारा सिनेमा