‘मनुष्य हा समाजप्रिय प्राणी आहे’, असं म्हटलं जातं. माणसाची खरेदी करण्याची हौस पाहून पु. ल. देशपांडे यांनी ‘मनुष्य हा खरेदीत आनंद मानणारा प्राणी आहे’, असं म्हटलं होतं. आता याच धर्तीवर ‘मनुष्य हा पर्यटनप्रिय प्राणी आहे,’ अशीही एक नवी व्याख्या बनवावी लागेल. जगभरातल्या लोकांची पर्यटनाची हौस पाहून ही नवी व्याख्या सहज पटावी!

अनेक देशांची अर्थव्यवस्था तर निव्वळ पर्यटनावरच चालते. आता तर माणसाला पर्यटनासाठी पृथ्वीही अपुरी पडू लागलीय. त्यातूनच ‘अंतराळ पर्यटना’चं आकर्षण वाढू लागलंय. इतकंच नाही, तर चक्क अंतराळात पर्यटकांसाठी हॉटेलही उभारण्याचे प्रयत्न सुरू झालेत.

‘खासगी अंतराळवीर’ संकल्पना

जुन्या काळात रशिया, अमेरिकासारख्या बड्या देशांचे अंतराळवीरच अंतराळ प्रवासाला जायचे. त्यामागे वैज्ञानिक मोहिमांचं, विविध प्रयोगांचं तसंच अंतराळ संशोधनाचं कारण होतं. मात्र काही धनकुबेरांना आपणही अंतराळात जाऊन निळीशार पृथ्वी ‘याचि देही, याचि डोळा’ पाहावी, अशी स्वप्नं पडू लागली.

ही स्वप्नं साकार करण्यासाठी लागणारं धाडस आणि त्याहीपेक्षा महत्त्वाचं म्हणजे या प्रवासासाठी हवा असणारा बक्कळ पैसा गाठीला असल्यानं हे स्वप्न साकार होण्याचा मार्ग खुला होऊ लागला. अमेरिकेचे उद्योगपती डेनिस टिटो हे जगातले पहिले अंतराळ पर्यटक ठरले. २८ एप्रिल २००१ला रशियाच्या ‘सोयूझ’ यानातून टिटो पृथ्वीच्या कक्षेत फिरत असलेल्या आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानक म्हणजेच आयएसएसवर पाहुणे म्हणून आठ दिवसांच्या मुक्कामाला गेले.

इथूनच अंतराळ पर्यटनाची किंवा ‘खासगी अंतराळवीर’ या संकल्पनेची सुरुवात झाली. त्यासाठी त्यांनी २० दशलक्ष अमेरिकन डॉलर म्हणजेच सध्याच्या हिशेबात भारतीय चलनात दीड अब्ज रुपयांपेक्षाही अधिक पैसे मोजले होते! सोप्या भाषेत सांगायचं, तर अक्षरशः पाण्यासारखा पैसा खर्च करून हा माणूस अंतराळ पर्यटनाची हौस भागवून आला.

२००१ ते २००९ या काळात एकूण सात अंतराळ पर्यटकांनी पृथ्वीबाहेर फिरून येण्याची गंमत अनुभवली. हे पर्यटन प्रामुख्यानं रशियाच्या ‘रॉसकॉसमॉस’ या अंतराळ संशोधन संस्थेद्वारे आणि रशियाच्याच ‘सोयूझ’ यानातून व्हायचं. स्थानकावर खर्‍या अंतराळवीरांची संख्या वाढल्यानं नंतर रशियानं असं पर्यटन थांबवलं.

हेही वाचा: चंद्रावर पहिलं कोण पाऊल ठेवणार यावरुन वाद झाला होता

अंतराळ पर्यटनाचा व्यवसाय

२०१९ मधे अमेरिकेच्या ‘नासा’नं ‘स्पेस एक्स’च्या ‘क्रु ड्रॅगन’ तसंच ‘बोईंग स्टारलायनर’ यानातून अंतराळ पर्यटकांना आयएसएसची सफर घडवून आणण्याचं जाहीर केलं. त्यासाठी अंतराळ पर्यटकाला दिवसाचं ३५ हजार डॉलर म्हणजेच सुमारे २७ लाख रुपयांचं शुल्क होतं. फक्त सरकारी कंपन्याच नाही, तर खासगी कंपन्याही अंतराळ पर्यटनाच्या क्षेत्रात उतरल्या.

इलॉन मस्क यांची ‘स्पेस एक्स’, जेफ बेजोस यांची ‘ब्लू ओरिजिन’ आणि सर रिचर्ड ब्रान्सन यांची ‘वर्जिन गॅलेक्टिक’ यांसारख्या कंपन्यांनी स्वतःची अंतराळयानं तयार करून अंतराळ प्रवासही घडवून आणला. इतकंच नाही, तर ‘स्पेस एक्स’नं २०१८ मधे जाहीर केलं की, चंद्रावरही अंतराळ पर्यटन घडवलं जाईल. जपानचे अब्जाधीश युसाकू मेझावा यांच्यासह काही पर्यटकांना ‘स्टारशिप’ यानातून ही चंद्राची सफर घडवली जाणार आहे.

अंतराळ पर्यटनाचे तीन प्रकार आहेत. त्यामधे ‘ऑर्बिटल’, ‘सब-ऑर्बिटल’ आणि ‘लुनार स्पेस टुरिझम’ यांचा समावेश होतो. चंद्राची सफर अशा ‘लुनार स्पेस टुरिझम’चा भाग असेल. पृथ्वीच्या कक्षेत फिरत असलेल्या आयएसएसपर्यंतच सर्वांना नेलं जाईल किंवा तिथं राहण्याची संधी दिली जाईल, असं नाही. फक्त पृथ्वीजवळच्या अवकाशातूनही काही मिनिटांपासून ते एक-दोन दिवसांची सफर घडवून आणली जाऊ शकते.

खासगी कंपन्यांची सफर

अनेक खासगी कंपन्यांनी अशा ‘सब-ऑर्बिटल’ किंवा ‘लो अर्थ ऑर्बिट’च्या पर्यटनाचा मार्ग निवडलाय. ११ जुलै २०२१ला ‘वर्जिन गॅलेक्टिक’च्या ‘युनिटी २२’ यानानं पहिल्यांदाच मानवासहित अंतराळ प्रवास केला. यामधे खुद्द रिचर्ड ब्रान्सनही सहभागी झाले होते. इतर प्रवाशांमधे भारतीय वंशाच्या सिरिशा बांदला हिचा समावेश होता. ही मोहीम ९० मिनिटांची होती.

२० जुलै २०२१ला जेफ बेजोस यांच्या ‘ब्लू ओरिजिन’ कंपनीनं आपल्या ‘न्यू शेफर्ड क्रु कॅप्सूल’मधून अशीच सफर घडवली होती. या सफरीत खुद्द जेफ बेजोस, त्यांचे बंधू मार्क बेजोस, ऑलिवर डेमेन आणि वॅली फंक अंतराळ सफरीवर गेले होते. ही सफर अवघ्या दहा मिनिटांचीच होती, हे विशेष आणि ती पृथ्वीच्या ‘सब-ऑर्बिटल’पर्यंतच होती. फक्त अंतराळातून पृथ्वीचं विहंगम द़ृश्य पाहण्यापुरतंच हे छोटं पर्यटन होतं.

१६ सप्टेंबर २०२१ला इलॉन मस्क यांच्या ‘स्पेस एक्स’ कंपनीनं आपल्या ‘क्रू ड्रॅगन’ यानातून पर्यटकांना पृथ्वीच्या खालच्या कक्षेत पर्यटन घडवलं. हे पर्यटन तीन दिवसांचं होतं. गेल्या वर्षी अशा प्रकारे जगातल्या बड्या उद्योजकांची तसंच त्यांच्या अंतराळ कंपन्यांची स्पर्धा दिसून आली.

हेही वाचा: स्टीफन हॉकिंगः आयुष्यभर खुर्चीत बसून उलगडलं अवकाशातलं गूढ

पर्यटनाऐवजी संशोधन करणारे अब्जाधीश

काही अब्जाधीश निव्वळ ‘पर्यटन’ किंवा ‘हौस’ म्हणून या प्रवासाला जातात, असंही नाही. त्यांना विज्ञानात किंवा अंतराळ संशोधनातही रस असतो. रिचर्ड गॅरिएट या अमेरिकन उद्योजकानं म्हटलंय की, ‘आपल्याला ‘अंतराळ पर्यटक’ म्हणण्याऐवजी ‘खासगी अंतराळवीर’ म्हणवून घेणं अधिक आवडेल. याचं कारण म्हणजे एखाद्या खर्‍या अंतराळवीरांसारखंच प्रशिक्षण घेऊन आम्ही अशा मोहिमेवर जात असतो.’

अंतराळ पर्यटन करणारे दक्षिण आफ्रिकेचे पहिले व्यक्ती आणि उद्योजक मार्क शटलवर्थ यांनी म्हटलंय की, आपल्याला अंतराळ पर्यटक म्हणण्याऐवजी ‘व्यावसायिक अंतराळ प्रवासाचा पायोनियर’ असं म्हटलं जावं! अमेरिकन उद्योजक ग्रेगरी ओल्सेन यांनी स्वतःला ‘खासगी अंतराळ संशोधक’ म्हणवून घेतलं.

याचा अर्थ इतकाच की, निव्वळ पैसा आहे म्हणून कुणी अंतराळ सफरीवर जाणार नाही. त्यासाठी तुम्हाला अंतराळ संशोधनाचीही आवड हवी तसंच त्यासाठीचं धाडस आणि कठोर प्रशिक्षणाची तयारीही हवी!

अर्थात, एक व्यवसाय म्हणूनही अंतराळ पर्यटन क्षेत्र भविष्यात भरभराटीला येऊ शकतं यात शंकाच नाही. अमेरिकेच्या ‘फेडरल एवीएशन अ‍ॅडमिनिस्ट्रेशन’नं आपल्या एका अहवालात म्हटलंय की, येत्या वीस वर्षांच्या काळात अंतराळ पर्यटन ही अब्जावधी डॉलरची बाजारपेठ बनू शकते!

पर्यटनाच्या जोरावर वेगवेगळे व्यवसाय

पर्यटन म्हटलं की, हॉटेल व्यवसाय आलाच. अंतराळ पर्यटनही त्याला अपवाद राहिलं नाही. ‘ऑर्बिटल असेंब्ली’ नावाची एक स्पेस कंपनी २०१९पासून अंतराळात हॉटेल निर्माण करण्याची तयारी करतेय. हे ‘हॉटेल’ म्हणजे आयएसएससारखंच ‘स्पेस स्टेशन’ असेल. अशी एक नाही, तर दोन स्पेस स्टेशन्स तयार केली जाणार आहेत. सुरुवातीला ‘पायोनियर स्टेशन’ नावाचं छोटे स्पेस स्टेशन सुरू केलं जाईल आणि तिथं एका वेळी २८ लोक राहू शकतील.

पुढच्या तीन वर्षांमधे म्हणजेच २०२५पर्यंत हे स्पेस हॉटेल सुरू होईल. त्यानंतर ‘वोएजर’ नावाचं मोठं स्पेस स्टेशन किंवा स्पेस हॉटेल सुरू केलं जाईल. तिथं एकाच वेळी ४०० लोकांना राहता येईल. हे स्पेस हॉटेल २०२७मधे सुरू करण्याची योजना आहे. एकंदरीत, भविष्यात अंतराळ पर्यटन आणि हॉटेलिंगचा व्यवसायही भरभराटीला येणार यात शंकाच नाही.

फक्त उद्योजकच नाही, तर अभिनेते-अभिनेत्रींसारखे सेलिब्रिटीही अंतराळ पर्यटन करू लागतील. ‘स्टार ट्रेक’ फेम अभिनेते विल्यम शॅटनर यांनी ‘ब्लू ओरिजीन’च्या यानातून अंतराळ प्रवास करून, असं करणारे सर्वात वृद्ध व्यक्ती बनण्याचा मानही पटकावलाय.

फक्त अब्जाधीशांसाठीच नाही, तर इतर लोकांसाठीही अंतराळ पर्यटन आवाक्यात येईल, अशा पद्धतीच्या मोहिमाही भविष्यात आखल्या जातील. त्याबद्दलचे संकेत अंतराळ कंपन्यांच्या बड्या उद्योजकांनी दिलेत. भविष्यात अंतराळात घरं आणि ऑफिसही भाड्यानं मिळू शकतील, असं ‘ऑर्बिटल असेंब्ली’नं म्हटलंय. माणसाच्या या भरार्‍या पाहता, भविष्यात मंगळही दूर वाटणार नाही, असंच दिसतं!

हेही वाचा: 

ती १५ मिनिटं ठरवणार आपल्या चांद्रयानाचं भवितव्य

पहिल्या अग्निबाणाच्या यशस्वी उड्डाणाची आज पन्नाशी

विज्ञानदिनी ना सीवी रमण यांचा जन्मदिन, ना स्मृतिदिन

चंद्रावर पहिलं पाऊल कोण ठेवणार यावरुन वाद झाला होता